अब नथ्थन जा रहा है.- अरविंद विष्णु मुळगावकर

आज दोन दिवस बोचऱ्या थंडीचा कडाका पडला आहे. सकाळी सातला निघालो. उजाडलेलं असूनसुद्धा दोन पावलांपुढचं दिसणार नाही एवढं दाट धुकं. ह्या धुक्यामुळंच आठ वाजता सुटणारी कोल्हापूरची बस चुकली. अरसीच्या मोटारस्टॅंडकडे पायपीट करणं भाग आहे. जवळचा रस्ता जंगलातून गेलेला. बंदीपूरचं घनदाट अरण्य. साग, चंदन, निलगिरी आणि कित्येक प्रकारच्या उंच वृक्षराईतून गेलेला रस्ता. पायाखाली निलगिरीचा सुकलेला पाचोळा चुरगळला जाऊन होणारा आवाज. सुरेल शीळ घालणाऱ्या नवरंग पक्ष्यांची उत्तरंप्रत्युत्तरं. लांबून कुठूनतरी ऐकू येणारा हत्तींच्या गळ्यांतल्या घंटांचा नाद. बस्. एवढीच जाग. बाकी अगदी सामसूम. बाहेर आता सूर्य वर आलेला आहे. इथे मात्र बारा वाजल्यानंतरच एखाद्-दुसरा कवडसा पडेल.थेट वर पाहिल्यानंतर मधूनच निळ्याभोर आकाशाचं दर्शन होणार. साग आणि निलगिरी माना उंच करून बाहेरचं विश्व पाहण्यात दंग आहेत. आकाशाला भिडणाऱ्या त्यांच्या उत्तुंगतेशी केवळ एकाच गोष्टीची तुलना होऊ शकेल-ती म्हणजे माझ्या नथ्थनची तान. त्यांच्या डोलण्यातून निर्माण होणारी नैसर्गिक लयकारी!कुठल्याही ऋतूत कुठल्याही वेळेला पाहिलं असता ह्या निसर्गाचं होणारं उदात्त आणि देखणं दर्शन. नथ्थनच्या अवीट गाण्याची केवळ या गोष्टींशीच तुलना होऊ शकते. मैफल जिंकावी ती नथ्थननेच. अगदी आव्हानपूर्वक-हमखास. आज ह्या हैदरबक्षाने हिंदुस्थानातल्या अनेक अवलियांबरोबर, पंडित-उस्तादांबरोबर सारंगी वाजवली. पण नथ्थनच्या तोडीचा गवय्या अद्याप नाही भेटला. बुलंद गळ्यातून निघालेली तयार दाणेदार तान माझ्या सारंगीने जर टिपली नाही, तर दुसऱ्या क्षणाला तिचं सही सही सरगम त्याच तयारीत ऐकवणारा एकटा नथ्थनच!पुन्हा या कसरती होत असताना हा सम अगदी अनपेक्षितपणे अचूक पकडेल. लय-ताल तर त्याच्या नसेतच भिनले आहेत.

नथ्थनचं कालच चिहलूम झालं. नथ्थन आज ह्या जगात नाही. ते गोरेपान रुबाबदार शरीर कब्रस्तानातल्यामातीशी एकरूप होऊ पाहत आहे ह्या दुष्ट विचारावर विश्वासच बसत नाही. कानांत अखंड गुंजतो आहे तो त्याचा बुलंद धारदार आवाज!

‘जावो जावो काहे ठाडे डारे गरे बैय्यां...’ घशातल्या अखेरच्या खरखरीतून केवळ प्रबळ इच्छाशक्तीच्या जोरावर उमटलेले ते शब्द-ते स्वर आज एकेचाळिसाव्या दिवशीही नुकत्याच उमलत असलेल्या मोगरीच्या सुवासाप्रमाणे ताजेतवाने वाटताहेत.

वीस वर्षांपूर्वीची गोष्ट. आग्र्याची. दुपारची वेळ. त्यात उन्हाळा. खसच्या पडद्यांवर पाणी मारून तुफेल व निस्सार दोघेही थकले होते. पाणी शिंपडलं की पाच मिनिटांत पडदा कोरडा ठाक! पण खसची खुश्बू मात्र खूप दरवळत होती. घरातल्या काळोखात थंडगार वाटत होतं. नथ्थनची अखंड बडबड चालू होती. ठर्र्याचे पेले एकामागोमाग एक रिते होत होते. इतक्यात-नबाब मीर जाफर अली खाँसाहेबांचा माणूस आला. नथ्थनचा शोध घेत घेत तो माझ्या घरी येऊन पोहोचला होता. नथ्थनला गाण्यासाठी नबाबसाहेबानी दावत दिली होती. म्हैसूरचे महाराज चामराज त्यांचे पाहुणे होते. त्यांना कुणी सांगितलं, ‘आगरे के दो ताज हैं-एक ताजमहल और दूसरा नथ्थनखाँ आग्रेवाला!’ नथ्थनला आणण्याची जिम्मेदारी मी पत्करली. नथ्थनचा शराबी शौक आवरणं आवश्यक होतं. ‘बेटे तुफेल, यह बोतल चुपचाप ले जाइओ और आधा हिस्सा पानी मिला के लाइओ।’ येता-येताच मी तुफेलला सांगितलं. तसंच रसोईत हुकूम सोडला, ‘अजी, नाश्ता लगवाइओ, कंबख्त भूख बडी जोर से लग रही है’...

नबाबसाहेबांच्या अलिशान दिवाणखान्याला काही औरच नजाकत आली होती. महाराजांची आदब ठेवण्यासाठी ठेवणीतली चीजवस्तू बाहेर निघाली होती. नक्षीदार पर्शियन गालिच्यावर किरमिजी मखमलीच्या अभ्ऱ्यांचे तक्के लोड मांडले होते. ठिकठिकाणी चांदीचे नक्षीदार मुरादाबारी हुक्के-त्यातले धुमसणारे निखारे डोळ्यांना सुखवीत होते. विलिंग्डनसाहेबांनी नजर केलेली, खास बेल्जमहून आणलेली दोन भव्य झुंबरं उंच तख्तपोशींना लटकत होती. ठिकठिकाणी इत्तरदान, पानदान वगैरे गोष्टींची विपुलता होती. उंची धूप-उदबत्त्यांची वलयं उमटत होती. महाराजांनी तशरीफ ठेवल्यानंतर नथ्थनने तानपुरे पुन्हा मिळवले. मलंग तबल्यावर व मी सारंगीवर. नबाबसाहेबांची, महाराजांची व मैफलीची इजाजत घेऊन नथ्थनने तानपुऱ्यात आपला षड्ज मिसळला, वाऱ्याच्या थंडगार झुळकीबरोबर रातराणीचा मंद सुगंध आल्यावर जसं वाटावं, ‘अहाहा!’ हा उद्गार निघावा, तितकीच हळुवार दाद मैफलीतून आली. छोट्याशा आलापीनंतर ‘मोऽऽहेऽऽमनाऽऽ‘. नथ्थनने ठेवणीतली बागेश्रीची बंदिश काढली. मग् मग् मनीधऽऽ..मलंगनेही लहानशी उपज घेऊन मध्य लयीतल्या तीनतालाची सम साधली. रागरचनेतच मींड अधिक. शुद्ध स्वरांचं वैपुल्य. कधी कोमल निषाद-गांधार, तर कधी शुद्ध धैवतावर मुक्काम. मधूनच पंचमाशी केलेला पाठशिवणीचा खेळ. थोड्याच वेळात काहीशा आर्त आणि धीरगंभीर वातावरणात मैफल डोलू लागली. नथ्थन हा कसलेला गवय्या. आवाज मोठा बुलंद, कुदरती. श्रोत्यांना प्रसन्न कसं करावं, त्यांची दाद कुठे मिळते, त्यांना कंटाळा कुठे येतो याचा खोल अभ्यास त्यानं केलेला. त्यामुळं नथ्थनवर गाणं जमवणं ही एक मुष्कील चीज होती. शागिर्दांना त्याचं एक सांगणं होतं, ‘महफिल यह रियाज करने की जगह नही-रियाज करने के बाद हासिल क्या किया है उसका छोटासा रुख महफिल में दिखाना चाहिये। छोटा सा वक्त, लेकिन इल्म बडा होना जरूरी है।’ लौकरच लयकारी सुरू झाली. तिस्र, चतस्र जातींमध्ये बोलताना फिरू लागल्या. मलंगची बोटे रंगात येऊन गाण्याच्या अंगाने तबल्यावर फिरू लागली. जागाजागांवर उत्स्फूर्त दाद मिळू लागली. तासाभरातच श्रोत्यांना चटका लावून नथ्थनने चीज आवरली. मैफल भानावर आली. चहापान, पानपट्ट्या वगैरे कार्यक्रम पार पडले. पुनः एकदा तानपुरे व इतर साज मिळवला गेला.

‘हैदर, अब मैं नटबिहाग गा लेता हूँ...’
मी क्षणभर बुचकळ्यात पडलो. बागेश्रीनंतर नटबिहागला हात घालायचा विचार!पण ह्यातच तर नथ्थनचं कसब होतं! त्याने पुन्हा एक पारंपारिक रचना काढली.
‘डमरू डम डम बाजे बाजे’
सा-, सा-, रे-, रे गम, प, गम, रे सा;
सां, सां, पम, मग, रे, सा, गनीप, मग,
निसां, रें, धनिप-, सा...

बघता-बघता श्रोत्यांच्या मनःपटलावरून त्याने बागेश्री हळुवारपणे पुसून टाकला. केवळ स्पर्श करून जाणाऱ्या एकाच कोमल निषादामुळे मुळातच नटबिहाग स्पष्टवक्ता वाटतो. कुणाचीही भीडमुर्वत न बाळगता तो मैफलीला जणू काही स्पष्टपणे समज देऊन सांगत होता की हा नथ्थन काही रागांचा गुलाम नाही, तर तेच नथ्थनचे बंदे आहेत ! नथ्थनने घातलेल्या जबरदस्त मोहिनीतून बाहेर पडायला सर्वांनाच जरा वेळ लागला. महाराजांनी आपल्या मनगटातलं सोन्याचं जड कडं काढलं व नथ्थनला नजर केलं. आपल्या दक्षिणी हिंदीत शब्द जुळवीत ते म्हणाले, ‘हम बहुत ही खुश हुए ! आपका गाना अच्छा लगा ! बहुत पसंद आया ! आप हमारे साथ म्हैसूर चलिये। आपको अच्छी तनखा, आमदनी मिलेगी।’

’आपका, अल्लाहतालाह का शुक्रगुजार हूँ। अभी तो कुछ नही कह सकता, लेकिन एक बार मैं आपके यहाँ जरूर आ जाऊंगा। मैंने म्हैसूर के दशहरे के बारे में बहोत कुछ सुना है।’नथ्थन म्हणाला.